Sửa lỗi
nhau, OK!
nhưng… coi chừng “lợi bất cập hại”!
nhưng… coi chừng “lợi bất cập hại”!
Nguyễn Chính Kết
Khổng Tử viết “Nhân chi sơ, tính bổn thiện”, nhưng Tuân
Tử chủ trương ngược lại, “Nhân chi sơ,
tính bổn ác”. Tuy chủ trương ngược nhau, nhưng cả hai vị đều đúng. Thật ra
mỗi vị chỉ đúng được một nửa. Vì tự bản chất, con người luôn luôn muốn điều
thiện, điều tốt, nhưng con người luôn luôn bị cám dỗ bởi khuynh hướng tham sân
si và bị thất tình lục dục điều khiển. Do đó, con người luôn luôn bị giằng co
bởi hai khuynh hướng ngược nhau ấy: khuynh hướng thiện muốn kéo con người lên,
nhưng khuynh hướng ác lại tìm cách trì con người xuống. Bị xâu xé bởi hai
khuynh hướng ấy, Phaolô, một môn đồ của Đức Giêsu đã phải than: “Điều tôi muốn, thì tôi không làm; nhưng điều
tôi ghét, thì tôi lại cứ làm” (Rm 7,15). Người tốt là người có tâm lực
mạnh, thường chiến đấu chống lại sự trì kéo của khuynh hướng xấu khiến cho
khuynh hướng thiện thắng thế. Còn người xấu thì thường xuôi chiều theo sự lôi
cuốn của khuynh hướng xấu, và một khi đã chiều theo nó nhiều lần thì nó trở nên
mạnh hơn.
Những hành động
theo chiều hướng xấu, thường gọi là những lầm lỗi, sai phạm, nếu chúng không
gây ra những hậu quả tai hại như đau đớn, khổ cực, mất mát, thiệt hại − chẳng
những cho mình và còn cho người khác − thì có lẽ chẳng ai cần quan tâm đến việc
sửa sai. Chính vì nó gây ra những hậu quả tai hại ấy mà việc sửa sai, sửa lỗi
là chuyện cần thiết phải làm.
Nhưng sửa sai
sao cho có hiệu quả mà không gây thiệt hại cho mình và cho người, không làm sứt
mẻ tình cảm, tạo ác cảm hay thù ghét, không gây bất hòa, chia rẽ… không phải
chuyện đơn giản.
Lầm lỗi, sai
phạm có thể ví như một căn bệnh cần chữa trị, nếu không chữa hoặc chữa không
khỏi, người bệnh sẽ đau đớn, khó chịu. Để khỏi bệnh, uống thuốc là cần thiết,
nhưng uống thuốc cho đúng cách đúng liều còn cần thiết và quan trọng hơn chính việc
uống thuốc. Vì nếu uống không đúng thuốc hoặc không đúng liều lượng, bệnh chẳng
những không khỏi mà còn trở nên nặng hơn.
Cũng vậy, đối
với lầm lỗi của một ai đó, việc sửa sai người ấy là chuyện cần thiết, nhưng sửa
sai cho đúng cách và đúng liều lượng còn cần thiết hơn chính hành động sửa sai
rất nhiều.
Trong việc giáo
dục con cái chẳng hạn, cổ nhân ta có câu “giáo
đa thành oán” (dạy dỗ nhiều quá sinh oán hận). Những bậc cha mẹ khôn ngoan
thường khuyên lơn, trách mắng hoặc trừng phạt con cái một cách vừa phải, biết
lựa những lúc thuận tiện nhất để khuyên bảo, và dùng những hình thức khôn ngoan
nhất để sửa trị. Phương cách sửa trị cũng phải thay đổi tuỳ theo tâm lý của
từng đứa con. Nói chung, nói ngọt với con cái thường có tác dụng hơn; đúng như
cổ nhân nói “nói ngọt, lọt đến xương”.
Tiếng Việt nói: “dạy dỗ”, nghĩa là
muốn dạy thì phải dỗ. Tuy nhiên cũng có những đứa phải nói nặng lời, có đứa
phải dùng đến hình phạt hay biện pháp mạnh mới thành công. Nếu cách sửa lỗi không
phù hợp với tâm lý của từng đứa con, việc sửa lỗi ấy không có kết quả mỹ mãn.
Trong cuộc sống
chung giữa vợ chồng cũng vậy, không ai là người thập toàn cả, ai cũng có một
tật xấu nào đó làm người phối ngẫu của mình phải khó chịu và chịu đựng. Việc
sửa lỗi cho nhau để giúp nhau nên hoàn thiện, để gia đình đầm ấm hơn, thoải mái
hơn, trong một mức độ nào đó là cần thiết. Nhưng nếu không khéo thì chuyện sửa
lỗi sẽ làm bầu khí gia đình nặng nề, chẳng những không hòa thuận được như trước
mà còn tệ hại hơn, có khi tới mức hai người phải chia tay. Chẳng hạn người
chồng gặp bạn bè uống rượu say bị vợ cằn nhằn, nói nặng lời, đồng thời tố cáo hết
những tật xấu của chồng ra. Người chồng đang say xỉn không còn sáng suốt như
bình thường, khi bị chạm tự ái liền nổi giận, xỉ vả lại, có thể còn bạo hành
với vợ nữa. Nhiều trường hợp chỉ vì không chịu đựng những tật xấu nho nhỏ của
nhau mà chuyện bé bị xé thành to, để rồi gia đình trở nên như hỏa ngục, cuối
cùng hai vợ chồng phải đưa nhau ra tòa ly dị. Gia đình ly tán, cả hai đều bị
thiệt hại lớn, nhưng tội nghiệp nhất là những đứa con còn nhỏ.
Nguyên nhân tình
trạng đổ vỡ này, dưới con mắt của người vợ thì hoàn toàn là do lỗi người chồng
uống rượu say, ông đã bị vợ than phiền nhiều lần mà không chịu sửa. Nhưng dưới
con mắt của người chồng thì hoàn toàn là do lỗi của người vợ đã mạt sát chồng quá
thậm tệ. Cả vợ lẫn chồng, ai cũng cho mình là đúng, là phải, chẳng ai nhận ra mình
sai chỗ nào cả.
Nếu người chồng
biết tự chủ khi gặp bạn bè, uống rượu vừa phải thì đâu có chuyện. Nhưng sự việc
ở đời chẳng có ông chồng hay bà vợ nào mà không lầm lỗi, người lầm kiểu này,
người lỗi kiểu khác, gây bực bội cho người kia. Nếu người vợ biết khôn khéo sửa
lỗi chồng một cách tế nhị, không làm tự ái chồng bị tổn thương, đồng thời biết
thông cảm với tật xấu của chồng và hoàn cảnh khiến chồng mình trở nên say xỉn
như vậy, thì cũng đâu đến nỗi.
Trong trường
hợp này, người chồng sai đã đành, nhưng khi người vợ sửa lỗi chồng bằng cách
mạt sát chồng, thì cái sai của người vợ còn lớn hơn cái sai của người chồng rất
nhiều. Cái sai ấy của người vợ khiến người chồng tiếp tục phạm một cái sai lớn
hơn cái sai người vợ vừa phạm khi anh ta đánh vợ. Nói chung, khi sửa một cái
sai bằng một cái sai khác, và cứ thế mà tiếp tục thì những cái sai chồng chất lên
nhau, gây nên những tai hại khôn lường.
Điều đó cho
thấy hai cái sai cộng lại không thành một cái đúng mà trở thành một cái sai khác
lớn hơn. Để sửa một cái sai, cần sử dụng một cái đúng. Chỉ có cái đúng −đúng
cách, đúng liều lượng− mới có thể sửa lại được cái sai. Sửa sai không khéo thì
người sửa sai có khi còn phạm một cái sai lớn hơn cái sai của người kia, và gây
tai hại nhiều hơn cái sai của người kia. Nếu chưa biết sửa sai cách nào cho
khéo, cho hiệu quả mà không gây tai hại, thì ta chưa nên sửa sai. Nếu sửa mà
gây tai hại thì chấp nhận không sửa sẽ ít hại hơn. Cổ nhân có câu: “Một nhịn chín lành” và “chín bỏ làm mười” tuy không hoàn toàn áp
dụng được trong mọi trường hợp, nhưng có thể đó là cách hành xử khôn ngoan trong
đa số trường hợp, nhất là trong đời sống chung trong gia đình cũng như ngoài xã
hội, giữa những người cùng lý tưởng, cùng thực hiện một mục đích chung.
Qua câu chuyện
của Jean Valjean [1] trong
tác phẩm Les Misérables (Những Người Khốn Khổ) của Văn hào Victor Hugo, ta thấy
20 năm tù không hề làm cho anh trở nên tốt hơn. Nhưng sự tha thứ và lòng quảng
đại của giám mục Myriel đã biến đổi anh thành một con người rất tốt, có nhân
cách cao thượng, có lòng nhân ái hơn người. Giả như giám mục Myriel hành xử
theo tinh thần “có tội phải trừng trị”,
có lẽ mãi mãi Valjean vẫn chỉ là tên ăn cắp. Nhưng để sửa lại một cái sai, ông
đã dùng không chỉ một cái đúng, mà một hành động cao thượng tuyệt vời. Đó mới
chính là cách sửa sai đích thực. Nếu sửa sai mà kẻ sai vẫn tiếp tục sai thì đâu
còn là sửa sai đúng nghĩa nữa!
Về việc sửa
sai, Đức Giêsu, vị sáng lập Kitô giáo, có dạy: “Nếu người anh em của anh trót phạm tội, thì anh hãy đi sửa lỗi nó, một mình anh với nó mà thôi. Nếu nó
chịu nghe anh, thì anh đã chinh phục được người anh em. Còn nếu nó không chịu
nghe, thì hãy đem theo một hay hai người
nữa, để mọi công việc được giải quyết, căn cứ vào lời hai hoặc ba chứng
nhân. Nếu nó không nghe họ, thì hãy đưa
ra hội đồng tôn giáo. Nếu làm như vậy mà nó cũng chẳng nghe, thì hãy kể nó như một người ngoại” (Matthêu
18,15-17).
Theo Đức Giêsu
thì việc sửa sai cần tùy nghi áp dụng từng giai đoạn một: khởi đầu cần kín đáo,
riêng tư; nếu hình thức kín đáo không thành công mới dần dần tiến tới công khai.
Khởi đầu cần nhẹ nhàng, dịu ngọt, tế nhị, nếu những biện pháp nhẹ không có hiệu
quả thì mới sử dụng đến những biện pháp mạnh hơn.
Khi sửa sai ai,
hãy tự đặt mình vào vị thế của họ để thông cảm với hoàn cảnh và sự yếu đuối của
họ khiến họ lầm lỗi. Đừng chỉ biết dựa trên nguyên tắc đạo lý hay luật lệ để
trách móc họ như một người ngoại cuộc. Hãy nghĩ rằng rất có thể khi ở trong
hoàn cảnh của họ, mình cũng sẽ cư xử chẳng khác gì họ, thậm chí có thể tệ hơn
họ. Sửa lỗi bằng cách cảm hóa thì thường hữu hiệu hơn là trách móc, kết án.
Chỉ trích, mạt
sát, hạ nhục người sai lỗi không phải là cách sửa sai khôn ngoan. Theo Dale
Carnegie, tác giả cuốn Đắc Nhân Tâm thì
“Chỉ trích là vô bổ, nó chỉ gây ra thái
độ chống đối và bào chữa. Chỉ trích còn có thể trở nên nguy hiểm vì nó chạm vào
lòng kiêu hãnh cố chấp của những người xung quanh, gây tổn thương đến ý thức về
tầm quan trọng của họ và kết cuộc chỉ tạo nên sự tức giận căm thù”; “Những lời chỉ trích giống như chim bồ câu
đưa thư, bao giờ cũng quay trở về nơi xuất phát. Có một điều rất nguy hiểm là
những người mà ta chỉ trích, lên án, chắc chắn sẽ tìm lý lẽ tự biện hộ cho mình
và kết án ngược lại chúng ta”; “Bất
cứ người thiếu suy nghĩ nào cũng có thể chỉ trích, oán trách và than phiền
người khác. Và hầu hết những người thiếu suy nghĩ đều làm thế. Nhưng phải là
người biết tự chủ và có một tâm hồn bao dung, rộng lượng mới có thể hiểu và
biết tha thứ cho người khác. Vĩ nhân thường biểu lộ sự vĩ đại của mình trong
cách đối xử với những con người nhỏ bé” [2].
Không nên để
cho “chuyện bé xé thành to”. Để mổ một
con gà không nên dùng đến dao mổ trâu. Bao giờ con gà biến thành con trâu thì
mới cần đến dao to. Trái lại, để giữ hòa khí trong gia đình cũng như trong tập
thể, nên “biến chuyện to thành chuyện
nhỏ, chuyện nhỏ hóa thành không”. Tuyệt đối không nên bêu xấu, hạ nhục
người anh em của mình. Nếu tất cả những biện pháp trên đều thất bại, thì ta
đành phải chấp nhận giới hạn khả năng sửa lỗi của mình. Nếu những lầm lỗi ấy
không gây tai hại nhiều cho việc chung, thì ta nên dừng việc sửa lỗi ở mức độ
không gây thiệt hại nặng cho người có lỗi, tránh tình trạng oán thù vô ích.
Điều quan trọng
là việc sửa sai phải phát xuất từ lòng yêu thương đối với người sai lỗi, và từ
ý thức trách nhiệm đối với ích lợi chung của gia đình, của tập thể hay cộng
đồng. Nên sửa lỗi cách nào để người được sửa lỗi cảm nhận được ta yêu thương
họ, chỉ mong họ nên tốt đẹp hoàn thiện hơn. Tâm lý thông thường của người lầm
lỗi là họ chỉ sửa lỗi theo đề nghị của ta khi họ thấy ta thật lòng yêu thương
họ.
Có nhiều trường
hợp ta sửa lỗi người khác chỉ để chứng tỏ rằng ta vô tội còn họ thì có tội, rằng
ta tốt lành còn họ thì xấu xa, ta hữu lý còn họ thì phi lý. Sửa lỗi kiểu ấy chỉ
là một hình thức tự đề cao, tự đưa mình lên và hạ thấp người anh em xuống. Sửa
lỗi kiểu ấy chỉ chứng tỏ ta tự yêu mình chứ không yêu thương gì họ, và hậu quả
là chỉ gây nên oán thù, chia rẽ, đúng như câu “giáo đa thành oán!” Nếu việc sửa sai ấy phát xuất từ lòng thù hận,
sự ganh tị, đố kỵ thì việc sửa sai ấy đã bị sai ngay từ đầu, và hai cái sai ấy cộng
lại sẽ thành cái sai khác lớn hơn nhiều.
Có danh nhân
nào đó nói: “Thiện chí cộng với ngu dốt
thành phá hoại”. Việc sửa sai hay sửa lỗi cho nhau là điều tốt và cần
thiết, nhưng nó rất cần sự khéo léo, cần nghệ thuật đắc nhân tâm. Nếu không,
việc sửa sai ấy cũng có thể trở thành phá hoại.
Trong một cộng
đồng đông người, việc sai lỗi, đụng chạm lẫn nhau, sự khác biệt hay trái ngược về
lập trường tôn giáo, chính trị là chuyện không thể tránh được, nó thường xảy ra
như cơm bữa. Việc sửa lỗi, góp ý xây dựng nhau là chuyện hữu ích và cần thiết.
Nhưng phương cách sửa lỗi và góp ý còn quan trọng và cần thiết hơn chính việc
sửa lỗi và góp ý rất nhiều. Sửa lỗi hay góp ý không khéo chẳng những người có
lỗi sẽ không chịu sửa, mà còn gây sự bất hòa giữa hai bên. Nếu sửa lỗi mà không
có kết quả tốt đẹp thì sửa lỗi làm gì?
Trước tình
trạng nhiều cộng đồng, đoàn thể ngày càng chia rẽ, đỗ vỡ, phải chăng đã đến lúc
chúng ta cần xét lại xem:
− Việc sửa sai
của chúng ta đối với những người lầm lỗi khiến cộng đồng hay đoàn thể trở nên
tốt hơn, đoàn kết hơn hay trở nên tệ hại hơn, chia rẽ hơn?
− Việc sửa lỗi
bằng cách bêu riếu, hạ nhục có thật sự là để kẻ có lỗi sửa sai, hay chỉ là lợi
dụng cái sai của họ để đập họ cho bõ ghét? để thỏa mãn tính đố kỵ hay ganh ghét
của mình? để trả đũa một bực bội mà họ đã gây ra cho mình?
− Việc mạt sát
thậm tệ liên tục hết ngày này sang tháng khác những người mà ta cho là sai lỗi
có làm cho kẻ có lỗi thay đổi, sửa lỗi, hay chỉ làm cho họ củng cố thêm lập
trường của họ, đồng thời tìm cách bêu riếu, mạt sát lại ta? Và như thế thì phải
chăng cả họ lẫn ta đều trở thành trò cười cho thiên hạ bằng việc “vạch áo cho người xem lưng”? Lời qua
tiếng lại giữa hai bên, hai phe ảnh hưởng tốt hay xấu cho cộng đồng?
− Cần nghiêm
chỉnh xét lại quá khứ xem: nếu không sửa lỗi theo cách đó thì cộng đồng sẽ yên
ổn hơn hay sẽ xào xáo hơn?
Việc sai lỗi của
ai đó có thể gây thiệt hại cho việc chung, cho cộng đồng, điều đó thật dễ hiểu.
Nhưng việc sửa lỗi không đúng cách có thể gây hại nhiều hơn cho cộng đồng,
tương tự như người uống sai thuốc, hoặc uống quá liều lượng, bệnh chẳng những
không khỏi mà còn trầm trọng thêm. Việc trầm trọng hóa lầm lỗi của một người
bằng việc trừng phạt quá đáng và lâu dài thường làm cộng đồng bị xáo trộn, chia
rẽ và thiệt hại nhiều hơn.
Nguyễn Chính
Kết
[1] Jean
Valjean bị 20 năm tù vì tội ăn cắp một ổ bánh mì. Nhưng sau khi được trả tự do,
anh vẫn tiếp tục phạm tội ăn cắp: anh ăn cắp những chén đĩa bạc của giám mục
Myriel sau khi vị này đãi anh một bữa ăn tối và cho ngủ qua đêm. Khi cảnh sát
bắt lại và giải anh đến trước vị giám mục với tang chứng là những dĩa bạc, thì
ngài đã nhanh nhẹn xác nhận với cảnh sát rằng chính ngài đã tặng cho Valjean
những dĩa bạc đó. Lòng quảng đại và sự tha thứ của vị giám mục đã lập tức thay
đổi 180 độ cuộc đời của Jean Valjean, biến anh ta thành một con người chẳng
những biết làm ăn lương thiện mà còn là một người nhân ái, luôn luôn quan tâm
cứu giúp những người khốn khổ. Thật vậy, Jean Valjean đã trở thành ông
Madeleine, một chủ xưởng giàu có và là thị trưởng một thành phố nhỏ, thường ra
tay cứu giúp những người khốn khổ như Fantine, một phụ nữ phải hành nghề mại
dâm để có tiền nuôi con gái Cosette đang bị đày đọa trong gia đình nhà
Thénardier độc ác...
[2] Xem Dale
Carnegie, Đắc Nhân Tâm - Phần I - Chương
1: "Muốn lấy mật, đừng phá tổ ong" (http://sachchiaseyeuthuong.blogspot.com/2013/07/ac-nhan-tam-chuong-1.html)
______________________________________________________________________
.
